Budynek Fajczarni w Zborowskiem
454/89 z 13.05.1988
Opis
Śląska Fabryka Fajek Glinianych w Zborowskiem była w XVIII i XIX w. prężnie działającą manufakturą, wytwarzającą rocznie ok. 2 mln fajek. Z tej unikatowej manufaktury do dnia dzisiejszego przetrwały zniszczone już dzisiaj zabudowania oraz mała kolekcja wytworzonych tutaj fajek. Sama historia tej fabryki jest niezwykle ciekawa, a zabytkowa fajczarnia stanowi unikat na skalę europejską. Choć nie należy do Śląskiego Szlaku Zabytków Techniki (gdyż nie jest w żaden sposób zagospodarowana ani udostępniana), niewątpliwie jest wyjątkową śląską atrakcją. W 2012 r. zabytkowe zabudowania farfurni zostały wykupione przez gminę Ciasna, która planuje je odrestaurować i utworzyć w nich muzeum.
To najcenniejszy zabytek na terenie Gminy, ale również najcenniejszy zabytek fajczarski w Polsce. Fajczarnia charakteryzuje się także unikalnością, polegającą nie tylko na tym, że w Zborowskiem wytwarzano gliniane fajki, lecz że tylko tu i może jeszcze w kilku miejscach w Europie zachowały się fragmenty dawnych fajczarni. Obecnie po manufakturze pozostał, wpisany do rejestru zabytków częściowo odrestaurowany budynek, który zostanie udostępniony do zwiedzania.
Budynek został laureatem konkursu "Zabytek Zadbany 2017", organizowanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Generalnego Konserwatora Zabytków.
Źródło: peuk.fiiz.pl / lesnakrainalgd.pl
Historia
Manufaktura fajek w Zborowskiem powstała w 1753 r. i należała do spółki, której właścicielami byli: Andreas von Garnier – właściciel dóbr lublinieckich, w tym Zborowskiego, Samuel Grulich – kupiec wrocławski, Karl von Unfriedt – radca wojenny i Rappard – komisarz rolny. Dwunastu sprowadzonych z Holandii fachowców uruchomiło zakład, który zatrudniał w rok później 40, a w 1788 r. aż 115 robotników. Dziennie produkowano tu wówczas ok. 7 tys. fajek, co dawało 2 mln sztuk rocznie. Farfurnia w Zborowskiem opierała swoją produkcję na technologii pochodzącej z holenderskiej Goudy, miasta popularnego głównie jako nazwa gatunku sera. Podstawowy surowiec, glinkę kaolinową, której złoża znajdują się w pobliżu wsi, zaraz po wydobyciu płukano najprawdopodobniej w stawie, Następnie glinka leżakowała na świeżym powietrzu od dwóch do trzech lat, przypuszczalnie na specjalnie urządzonym składowisku przy stawie. W kolejnym etapie przewożona była do Bogdali, gdzie mielono ją w młynie w Potoku Kochcickim. W ostatniej fazie produkcyjnej, odbywającej się już na terenie zakładu, po dodaniu wody i składników stanowiących tajemnicę holenderskich mistrzów, uzyskiwano plastyczna masę, którą ponowione mielono na Bogdali. Następnie surowiec leżakował ponad pół roku w piwnicy (prawdopodobnie na skrzyżowaniu ulic Głównej, Piaskowej i Tylnej) i jeszcze raz był mielony. Z takiego materiału rozpoczynano produkcję jednorodnych fajek glinianych. Wszystkie czynności fachowcy wykonywali ręcznie, począwszy od formierza, który z kawałka gliny lepił przyszłą fajkę. Inni pracownicy, w tym kobiety, zajmowali się dalszą plastyczną obróbką przyszłej fajki. Rolowali oni cybuch, przebijali w nim otwór i drążyli główkę, gdzie później trafiał tytoń. W celu uzyskania jak najwyższej jakości niektórych fajek, ich główki gładzono przy pomocy szlachetnego agatu. Tak przygotowane fajki trafiały do suszenia. Po wysuszeniu układano je w glinianych tyglach i wstawiano do specjalnego pieca. Po zamurowaniu wejścia i wypalaniu przez 24 godziny w temperaturze ok. 1000ºC, fajki były gotowe. Następnie trafiały do szczegółowej kontroli, bardzo dbano bowiem o ich wysoką jakość. Wybrane fajki zanurzano w roztworze wosku, wody i mydła, aby miały lepszy połysk i nie przyklejały się do warg.
Gliniane fajki ze Zborowskiego oznaczono cyframi, literami i specjalnymi sygnaturami wytwórni. Niektóre wyroby dodatkowo ozdabiano i umieszczano na nich napisy. Następnie trafiały one na rynek zbytu, przede wszystkim we Wrocławiu, ale również Berlinie, Szczecinie i Królewcu. Eksportowano je również do Anglii i Holandii.
Fabryka w Zborowskiem produkowała również niewielkie ilości fajek glazurowanych oraz fajansowe naczynia i figurki.
Fajczarnia funkcjonowała do ok. 1850–1855 r.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Uwagi
Zabytkowy budynek fajczarni można zobaczyć jedynie z zewnątrz. Małą kolekcję tablic, z ponad 300 egzemplarzami fajek wyprodukowanych w Zborowskiem, można zobaczyć w tutejszej szkole podstawowej, po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym (nr tel. 34 353 50 87).
