Cmentarz żydowski w Zawierciu-Kromołowie
774/67 z 17.06.1967
Opis
Uwagę zwraca wiele nagrobków, wśród nich macewa z odciśniętym amonitem, nagrobki rodziny Holenderskich z czarnego marmuru. Z napisów można wyczytać nie tylko imiona i nazwiska zmarłych ale także dowiedzieć się o ich wykształceniu, zajęciach i funkcjach.
Kromołowski kirkut należy do najstarszych w regionie. Założony w poł. XVIII w., przetrwał do czasów współczesnych, choć został zdewastowany w okresie II wojny światowej. Cmentarz odzwierciedla niewątpliwie historię społeczności żydowskiej, która przez kilka wieków żyła w Kromołowie, a symbole umieszczone na nagrobkach – macewach stanowią bogate źródło wiedzy o zawodach, okresie życia i funkcjach jakie pełnili zmarli. Na powierzchni ok. 0,5 ha do dnia dzisiejszego zachowało się jednak ok. 920 nagrobków, z których najstarsze pochodzą z czasów założenia cmentarza. Mają one różny kształt i wielkość, widnieją na nich zdobienia oraz inskrypcje w języku polskim i jidysz, na starszych grobach również w języku hebrajskim. Zwiedzając nekropolię warto zwrócić uwagę na dwa groby rodziny Holenderskich. Są to macewy rodziców Stanisława Holenderskiego (1871–1940), filantropa, przemysłowca i społecznika. Od lewej strony Cecylii z Mendelsohnów Holenderskiej i z prawej Markusa Holenderskiego. Z napisów znajdujących się na pomnikach można wyczytać nie tylko imiona i nazwiska zmarłych, ale także dowiedzieć się, jakie było ich wykształcenie i zajęcia. Ponadto na uwagę zasługuje ohel rabina Izraela Lejba syna Jakuba.
Cmentarz okala stare murowane ogrodzenie, ufundowane przez zawierciańską rodzinę Loewenstein, która przy wejściu na kirkut wybudowała także domek przedpogrzebowy. Od strony wschodniej do samej bramy dochodzi ulica Piaskowa. Za tą bramą znajdują się dwa domki. Domek po stronie południowej przeznaczony był dla opiekuna-administratora obiektu oraz na magazyn, natomiast domek po stronie północnej był domem przedpogrzebowym, służącym do przygotowania zwłok do pochówku.
Na cmentarzu grzebano zmarłych z Kromołowa, Zawiercia Małego i Dużego, Bzowa oraz wsi przyległych do Kromołowa.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Historia
Historia osadnictwa żydowskiego na terenie Kromołowa nie jest dobrze znana. Nie wiadomo, kiedy Żydzi zaczęli się tutaj osiedlać, możliwe że już w XVI w. Najstarsze zachowane dowody bytności wyznawców judaizmu to te zachowane na założonym w poł. XVIII w. kirkucie.
Pierwsza urzędowa informacja pochodzi zaś ze spisu ludności żydowskiej dokonanego w 1765 r.
Na przestrzeni wieków liczebność społeczności żydowskiej w Kromołowie zmieniała się i tak: w 1765 r. liczyła 105 osób – w okolicznych wsiach żyło dalszych kilkudziesięciu Żydów – i była podporządkowana kahałowi (gminie żydowskiej) w Lelowie., potem zmalała i w 1791 r. liczyła zaledwie 31osób. Jednocześnie jednak pojawiła się wzmianka o istnieniu synagogi. Wraz z rozwojem miasta Kromołowa zwiększała się i już w 1808 r. było 58 osób, w 1825 – 145, w 1857 – 517, w 1860 – 719.
Duża ich część trudniła się rozmaitymi rzemiosłami. Począwszy od lat 70. XIX w. rzemiosło tkackie, będące podstawą wzrostu liczby i zamożności mieszkańców Kromołowa, poddało się jednak konkurencji ze strony produkcji przemysłowej w rozwijającym się prężnie Zawierciu. Spowodowało to odpływ ludności z Kromołowa, w tym również ludności żydowskiej. Ostatnie oficjalne dane dotyczące jej liczby pochodzą z 1921 r. – w Kromołowie mieszkało wówczas wtedy 275 Żydów. Przed wybuchem II wojny światowej żydowska ludność Kromołowa liczyła już tylko ok. 150 osób.
Przemieszczenie się ludności do Zawiercia w latach 70-tych XIX wieku nie spowodowało przesunięcia centrum instytucjonalnego gminy żydowskiej, nadal znajdowało się ono w Kromołowie. Mimo, że od 1880 r. istniała w Zawierciu synagoga, jednak rabin urzędował w Kromołowie. W Kromołowie grzebano też zmarłych – cmentarz żydowski w Zawierciu został otwarty dopiero w 1911 roku.
Od 1901 r. zarząd gminy żydowskiej mieścił się w Zawierciu.
Po klęsce wrześniowej okupanci rozpoczęli natychmiast prześladowanie żydowskich mieszkańców Kromołowa, podobnie jak na całym terenie Polski zajętym przez armię niemiecką. Rozebrano budynek synagogi, a Żydów szykanowano na różne sposoby. W połowie lipca 1942 r. Żydzi kromołowscy zostali wysiedleni do Zawiercia. Do jesieni 1943 r. prawie wszystkich mieszkańców tamtejszego getta wywieziono do obozu zagłady w Auschwitz-Birkenau. Żydowski cmentarz został, podobnie jak wiele nekropolii, zdewastowany przez Niemców.
Po wojnie istniała jeszcze przez długi czas nieliczna gmina żydowska w Zawierciu, do Kromołowa jednak Żydzi, nawet jeśli niektórzy ocaleli, już nie powrócili.
W latach 1991–1992 katowicka Gmina Żydowska przeprowadziła prace restauracyjne na cmentarzu, który znajduje się obecnie pod jej opieką.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Uwagi
Cmentarz żydowski jest ogólnodostępny. Klucz do bramy wejściowej udostępnia opiekun cmentarza, z którym można się kontaktować pod nr tel. 790 617 197.
Wg informacji zamieszczonej na bramie wstęp możliwy również po uprzednim zgłoszeniu się do opiekuna zabytku nr telefonu 505 781 888.
Źródło: peuk.fiiz.pl
