Opis
Cmentarz jest dumą i szczególnym miejscem pamięci narodowej mieszkańców Wąsosza. Na nim mają miejsce wszelakie uroczystości patriotyczno-religijne.
Cmentarz powstał w poł. XIX w. na podstawie upoważnienia udzielonego dziekanowi Krzepickiemu 8 września 1847 r. przez Konsystorz Faralny Piotrkowski, na mocy którego dziekan miał w jak najkrótszym czasie poświęcić miejsce wydzielone pod cmentarz. W 1889 r. cmentarz ogrodzono murem.
W 1938 r. na cmentarzu (zwanym starym cmentarzem) zostało odsłonięte pierwsze w Polsce mauzoleum z obeliskiem, poświęcone pamięci poległych powstańców w bitwie pod Wąsoszem 23 kwietnia 1863 r. Wybudował je w latach 1918–1939 proboszcz ks. Spira. Obelisk przy mauzoleum posiada 11 m wysokości i znajduje się w centralnej części cmentarza.
W tym samym czasie założona została w pobliskim jarze „Kalwaria wąsoska” składająca się z 14 kapliczek, jedna z nich znajduje się na cmentarzu.
W latach 1939–1945, w czasie okupacji obelisk i mauzoleum na mogile powstańców zostały zniszczone przez Niemców.
W 1963 r. na uporządkowanym cmentarzu postawiono nowy monument „Gloria Victis” (Chwała Zwyciężonym). Jest to cokół z umieszczoną na nim rzeźbą przedstawiającą siedzącego na ziemi powstańca. Postać wyciąga w górę lewą rękę, co symbolizuje próbę zasłonięcia się przed ostatecznym, śmiertelnym ciosem wroga, lewą zaś trzyma kolta. Sylwetka skierowana jest na wschód – skąd zaatakował najeźdźca.
Obok pomnika umieszczony jest krzyż katyński, poświęcony 20 sierpnia 1995 r.
Na cmentarzu znajdują się również mogiły z XIX w., wśród nich znajdują się nagrobki m.in.:
- Walentego Tyxyckiego, który był sędzią pokoju z 1848 r.,
- Suchodolskiego – Kapitana Królestwa Polskiego z 1860 r.,
- Maxymiliana Tyxyckiego – dziedzica dóbr z 1850 r.
Źródło: peuk.fiiz.pl
