Stary kościół pw. św. Marcina Biskupa w Tarnowskich Górach - Starych Tarnowicach
638/66 z 02.05.1966
Opis
Kościół św. Marcina był pierwotnie świątynią gotycką (sprzed 1400 r.). W 1707 r. został przebudowany w stylu barokowym, otrzymał wtedy dwie barokowe kaplice. We wnętrzu zwracają uwagę bogate dekoracje malarskie i sztukatorskie. Obok znajduje się kościół neoromański (z 1902 r.), z dwiema wieżami nakrytymi barokowymi hełmami.
Stary kościół pw. św. Marcina Biskupa i Wyznawcy należy do parafii pod tym samym wezwaniem, która położona jest na terenie dekanatu Stare Tarnowice w diecezji gliwickiej. Funkcję kościoła parafialnego pełni zaś nowy kościół pw. św. Marcina Biskupa i Wyznawcy wzniesiony z fundacji hrabiego Henckla von Donnersmarcka w latach 1899–1902.
Świątynia jest najstarszą istniejącą na terenie Tarnowskich Gór budowlą sakralną. Powstała pod koniec XIV w. jako filia kościoła parafialnego w Reptach, ale od 1415 r. stanowiła centrum osobnej parafii.
Najstarszą zachowaną do dnia dzisiejszego częścią tego jednonawowego, murowanego kościoła, którego dach pokryty jest gontem, jest nawa główna z prezbiterium i wieżą. Jednak jego najcenniejszy element stanowi niewątpliwie polichromia powstała na początku XVIII w., podczas znacznej rozbudowy kościoła dokonanej przez miejscowych dziedziców – Hunterów von Grandonów. Malowidła przedstawiają m.in. sceny z życia patrona kościoła, postaci świętych (m.in. ewangelistów, św. Józefa z Dzieciątkiem) i Najświętszą Maryję Pannę Niepokalanie Poczętą. Cenne są również XVIII-wieczne sceny z życia św. Marcina namalowane przez zamożnego chłopa z Piasecznej, Szymona Brzoska. W kościele na uwagę zasługuje także ołtarz główny, który pochodzi z I poł. XVII w.
W świątyni znajdują się dwie kaplice. Pierwsza z nich poświęcona jest św. Janowi Nepomucenowi, a druga św. Wacławowi. Obie zostały dobudowane w XVIII w.
Po wybudowaniu nowego kościoła parafialnego na przełomie XIX/XX w., stary kościół pw. św. Marcina zaczął pełnić funkcję kaplicy cmentarnej.
Źródło: peuk.fiiz,pl
Historia
Wiek XVI i XVII to w historii Tarnowskich Gór czas dominacji protestantów. To oni jako pierwsi założyli na terenie miasta swoją gminę, wznosząc w 1528 r. pierwszy na terenie Górnego Śląska kościół ewangelicki (obecnie katolicki kościół pw. św. Piotra i Pawła). W związku z powyższym katolicy zamieszkujący miasto należeli do parafii w położonych w pobliżu Starych Tarnowicach (które dopiero w 1946 r. stały się częścią Tarnowskich Gór). Miejscowość ta była wzmiankowana już w 1313 r., a więc dużo wcześniej niż Tarnowskie Góry. Wzniesiony tutaj w 1410 r. przez katolików kościół pw. św. Marcina Biskupa i Wyznawcy, początkowo należał do parafii Repty, ale już w 1415 r. erygowana została tutaj parafia pod tym samym wezwaniem. W latach 1570–1608, tak jak wiele innych śląskich świątyń, kościół należał do ewangelików. W jego historii ważny jest wiek XVIII w., w którym to nastąpiła jego najważniejsza przebudowa przeprowadzono przez tutejszych dziedziców Hunterów von Grandonów, po której został konsekrowany w 1708 r. Powiększono wówczas prezbiterium, dobudowano od północy kaplicę św. Wacława, a wnętrze pokryto freskami. Polichromia, która wtedy powstała, szczególnie w prezbiterium, to jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych elementów kościelnego wnętrza. W latach 40. XVIII w. zamożny chłop z Piasecznej, Szymon Brzoska, dobudował do kościoła od południa kaplicę św. Jana Nepomucena, w której na suficie namalowano sceny z życia świętego.
Obecny, nowy neogotycki kościół parafialny, także pw. św. Marcina Biskupa i Wyznawcy, wzniesiono na przełomie XIX/XX w. z fundacji hrabiego Henckla von Donnersmarcka, z uwagi na fakt, iż stara gotycka świątynia nie była w stanie pomieścić wzrastającej liczby wiernych. Od tej pory, położony obok stary kościół pw. św. Marcina pełni rolę świątyni cmentarnej. Warto tutaj dodać, iż pierwotne plany wzniesienia nowej świątyni zakładały zburzenie zabytkowego kościoła, ale na szczęście nie doszło do ich realizacji.
W 1985 r. z parafii Stare Tarnowice została wydzielona nowa parafia – Opatowice.
Okres gotycki
Prezbiterium i nawa powstały pod koniec XIV w. Kościelną wieżę wzniesiono w 1400 r. Budulcem kościoła był kamień wapienny oraz zaprawa wapienno-piaskowa. Początkowo kościół był nie tynkowany, a jego wnętrze surowe bez zdobień rzeźbiarskich. Więźba dachu drewniana pokryta gontami, strop belkowy obity deskami od spodu. Kościół posiadał małą zakrystię oraz kruchtę. Budowla miała charakterystyczny dla gotyku smukły kształt, który nadawał jej wysoki dach, hełm wieży oraz boczne przypory a także wnętrze kościoła. Od 1415 r. stał się kościołem parafialnym.
Okres baroku
W XVI w. kościół przejęli protestanci. W okresie wojny trzydziestoletniej został zwrócony katolikom. Do świątyni trafiła malowana na desce kopia obrazu Matki Boskiej Piekarskiej. Jest to jedna z najstarszych kopii, pochodzi z drugiej połowy XVII w.
Wraz z rozbudową kościoła w 1707 r. budowla nabrała cech barokowych. Budowniczym był Mikołaj Kołodziej ze Starych Tarnowic. Prezbiterium kościoła zostało powiększone, wykonano nowe trójścienne zamknięcie ze strony wschodniej. Zrobiono ceglane sklepienie kolebkowe z lunetami nad nawą oraz prezbiterium. Starą więźbę dachową zastąpiono nową, również pokrytą gontami. Nad nawą powstała sześcioboczna wieżyczka z latarnią. Wieżę zwieńczono hełmem cebulastym oraz ośmioboczną latarnią. Dobudowano kaplicę północną do nawy pw. św. Wacława. Pod kaplicą znajduje się krypta grobowa. Barokowa kaplica z zewnątrz założona została na planie koła, wewnątrz zaś na planie kwadratu z łukowato wygiętymi bokami. Kopuła kaplicy pokryta gontami, z okrągłą latarnią. Wewnątrz świątyni pojawiły się ozdobne dekoracje stiukowe z barokową polichromią przedstawiającą sceny z życia świętych.
Kolejną rozbudowę kościoła zainicjowano w 1728 r. Do nawy dobudowano kaplicę południową pw. św. Jana Nepomucena. Kaplicę wykonano z kamienia wapiennego i otynkowano. Założona na planie prostokąta z owalnym niesymetrycznym zamknięciem od strony południowej. Krzyżowo-kolebkowe sklepienie pokryto późno barokową polichromią (ok. 1740 r.) przedstawiającą sceny z życia św. Jana Nepomucena. W nawie dobudowano chór muzyczny wraz ze schodami.
Okres nowożytny
Kościół po barokowych przebudowach nie uległ już większym modernizacjom i zachował się w takiej formie do dziś. W drugiej połowie XVIII wieku hrabina Felicjana Anna Hunter von Grandon ufundowała wykonanie przepięknych malowideł głównie na sklepieniach.
W drugiej połowie XIX w. Stare Tarnowice nabyli protestanccy Donnersmarckowie od katolickich Büttnerów. Zamurowana została nieużywana empora nad zakrystią.
W 1902 r. z wieży usunięto dwa uszkodzone dzwony gotyckie pochodzące z XV wieku. Zachował się jedynie niewielki dzwonek − sygnaturka z 1852 r.
Ze względu na zły stan techniczny budynku, w 1909 r. w kościele zaprzestano odprawiania nabożeństw.
W 1914 r. w kościele przeprowadzono szereg prac renowacyjnych. Podczas prac odkryto cenny epigraf w kruchcie pod wieżą.
W latach 80. XX w. obiekt został po raz kolejny zamknięty ze względu na ryzyko katastrofy budowlanej.
Obecnie trwa renowacja obiektu.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Uwagi
Aktualnie kościół znajduje się pod opieką Stowarzyszenia "Dziedzictwo", które jest organizatorem zwiedzania zabytku:
- termin zwiedzania należy uzgodnić telefonicznie – tel. 783 376 789, 512 294 741, 507 844 298.
- istnieje możliwość zwiedzania kościoła z przewodnikiem mówiącym w języku angielskim lub niemieckim.
