Ruiny zamku w Sławkowie
A/1394/90 z 10/01/1990
Opis
Zamek biskupów krakowskich jest jednym z najstarszych murowanych założeń obronnych w Polsce południowej, datowany na II poł. XIII w. Do dzisiaj, oprócz ruin wieży mieszkalnej, budynku bramnego i pozostałości murów pierwotnego założenia, zachował się wał ziemny i fosa oraz odkopane przy pracach archeologicznych tajemne przejście. Odkryte relikty stanowią jeden z najcenniejszych zabytków tego typu w Polsce, a zarazem jeden z najstarszych przykładów murowanej architektury obronnej na terenie Polski południowej.
Budowę założenia obronnego historycy wiążą z biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa (1266–1292). Obecnie przyjmuje się, że trwała ona od 1280 r. do 1283 r. W XIII w. Sławków był otoczony z trzech stron rzeką Biała Przemsza, a wzniesienie budowli warownej miało bronić grodu przed najazdem nieprzyjaciela, głównie od strony Krakowa. W ówczesnych czasach często dochodziło do sporów na granicy Śląska i Małopolski, a więc obrona była tutaj koniecznością. Uwagę zwraca dość nietypowa lokalizacji zamku, znajdował się on bowiem poniżej miasta od strony ówczesnej przeprawy przez rzekę.
Pierwotny zamek miał rzut nieregularnego prostokąta o wymiarach w przybliżeniu 120 m x 100 m. Grube mury obwodowe wzmocnione były basztami łupinowymi. Zamek nie został jednak ukończony. Jedną z baszt łupinowych (wschodnią) zamieniono na wieżę mieszkalno-obronną (w II poł. XIII w.), którą otoczono 7-metrową fosą i parkanem. Na początku XIV w., za czasów biskupa Muskaty, zamek został rozbudowany o klatkę schodową, dostawioną do wieży oraz budynek bramny. Całość została otoczona wałem ziemnym, przykrywającym pierwotne mury.
Do dziś zachowały się wzorowo zakonserwowane mury przyziemia wieży mieszkalnej wraz z tajnym przejściem, tzw. „wycieczką”.
Ruiny zamku biskupów krakowskich stanowią najcenniejszy zabytek Sławkowa. Dzięki nim miasto na stałe wpisało się do literatury archeologicznej.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Historia
Relikty dolnych partii wieży zamku biskupiego są położone w płd.-wsch. części miasta. Pozostałości zostały częściowo odsłonięte i rozpoznane w trakcie badań przeprowadzonych w latach 1983 i 1985-1989 przez J. Pierzaka, a następnie zakonserwowane. Początkowe dzieje Sławkowa nie zostały dokładnie wyjaśnione i nie mają szczegółowego opracowania. Osada powstała zapewne w XII w., o czym świadczą wyniki badań wykopaliskowych. Od początku należała do biskupów krakowskich. Na podstawie dokumentu z 1238, wymieniającego urzędnika (tribunus) pełniącego w Sławkowie z ramienia biskupów krakowskich funkcje sądowe, można przypuszczać, że już w pierwszej połowie XIII w. znąjdował się tu kościelny ośrodek rezydencjonalny i administracyjny. Wkrótce Sławków uzyskał status kasztelanii biskupiej, co potwierdza zapis z 1286. Według opinii J. Pierzaka budowa murowanego zamku została zaczęta w latach 1280-1283 przez biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa, a ukończona przez Jana Muskatę. Jak dowodzą akta procesu wytoczonego w 1306 przeciwko biskupowi Muskacie, zamek sławkowski pełnił nie tylko funkcję bezpiecznej rezydencji i ośrodka administracyjnego, lecz w okresie walk z Władysławem Łokietkiem stanowił bazę wypadową dla grabieżczych wypraw, podejmowanych przez załogę stacjonującą w warowni. Upadek zamku w drugiej połowie XV w. miał zapewne związek z nąjazdami husytów, Mikołąja Kornicza Siestrzeńca i nie opłaconych odziałów zaciężnych pod wodzą Jerzego Stosza i Mikołąja Świeborowskiego. Biskupi przenieśli swą rezydencję ze zniszczonego i niewygodnego zamku do pobliskiego dworu. Wyniki badań dowodzą, że zamek biskupów krakowskich z drugiej połowy XIII w. był obszernym założeniem (może typu kasztelowego), składającym się z muru obwodowego, zbudowanego z kamieni dolomitowych, na planie czworoboku o wymiarach 124 x 90 x 75 x 90 m, oraz z wewnętrznej zabudowy, dotychczas nie rozpoznanej. W odcinku płd.-wsch. muru obwodowego istniała otwarta do wewnątrz baszta, o wymiarach 6,5 x 11 m, wysunięta przed lico obwodu. Relikty podobnej budowli odsłonięto w płn.-wsch. odcinku murów. Przy końcu XIII w. zaprzestano realizacji wielkiego założenia zamkowego, a pld.-wsch. basztę przekształcono w wieżę obronno-mieszkalną, która po przebudowie miała wymiary 11 x 12 m. Wieżę otoczono fosą i wałem. Następne prace polegały na dostawieniu do północnej ściany wieży murowanego aneksu na rzucie kwadratu o boku 3,3 m oraz na wzniesieniu po zachodniej stronie wieży budynku bramnego o wymiarach 7 x 9 m. W takim kształcie zamek przetrwał do czasu przeniesienia przez biskupów swej rezydencji do pobliskiego dworu.
Źródło: Kajzer, Kołodziejski, Salm, Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2012.
Ciekawostki
Interesujące jest, że pierwotne założenie zamku było bardzo nowatorskie, gdyż analogie tego typu obiektów nie występują w Małopolsce, a dopiero w architekturze obronnej książąt śląskich, m.in. w zamku na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu i na Ostrówku w Opolu. Sensacyjne stało się porównanie tego pierwszego z zamków, gdyż wydaje się obecnie, że zamek w Sławkowie był niemal identyczny. Można więc z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że biskup krakowski przeniósł tu gotowy wzorzec zamku Henryka I i Henryka IV Probusa, tym bardziej, że wówczas prawdopodobnie zamek na Wawelu w Krakowie miał jeszcze drewniano-ziemne obwałowania.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Uwagi
Zwiedzanie ruin Zamku Biskupów Krakowskich jest możliwe po uprzednim zgłoszeniu się do Działu Kultury Dawnej Miejskiego Ośrodka Kultury w Sławkowie przy ul. Rynek 9, w godzinach:
- wtorek, czwartek: 8:00 - 16:00,
- środa, piątek: 10:00 - 18:00,
- w ostatnią sobotę oraz niedzielę miesiąca: 11:00 - 16:00.
