Relikty zamku w Krzepicach
R/42 z 28/08/1947; R/514 z 02/05/1957; 14120/69 z 27/12/1969; 56/78 z 10/03/1978
Opis
W kronikach Janka z Czarnkowa i Długosza wspomniany jest zamek w Krzepicach. Wzniesiony w 1364 przez Kazimierza Wielkiego na wzniesieniu usypanym na bagnach w dolinie Liswarty nieopodal miasta. Miał prawdopodobnie dwie wieże – mieszkalną i narożną lub bramną. Budowa zamku mogła wynikać z konieczności zastępowania upadającego lub już upadłego systemu okolicznych drewnianych grodów. Na krótko, w 1587 r., znajdował się w rękach arcyksięcia Maksymiliana. Po 1588 r. nowy starosta, Mikołaj Wolski herbu Półkozic, przebudował zamek na renesansową rezydencję obronną, w której posiadał duży zbiór obrazów, głównie malarzy włoskich słynnych w całej Rzeczypospolitej.
Według opisu z 1636 r. zamek był nieduży, miał ogród włoski i zwierzyniec (najpewniej poza terenem fortyfikacji). Posiadał mały dziedziniec wewnętrzny otoczony z trzech stron skrzydłami mieszkalnymi. Z czwartej strony dziedziniec zamykały krużganki pełniące funkcję klatki schodowej, łączącej dwupiętrowe skrzydła mieszkalne oraz kaplicę i wysoki parter. Zamek miał cztery narożne baszty. Budowla renesansowa powstała na prostokątnym rzucie gotyckiego dziedzińca. Stare mury obwodowe stały się zewnętrznymi ścianami budynków mieszkalnych. Na środku frontowej fasady znajdowała się wysoka wieża z bramą prowadzącą na dziedziniec.
Po wojnie szwedzkiej w latach 1657–1671 zamek szybko odbudowano z inicjatywy starosty J. Michałowskiego rozbudowując przy tym fortyfikacje ziemne, palisady i przedpiersia artyleryjskie z drewnianych bali na wałach i bastionach. Drewniane zapory wzmocnione były basztami. Dojście do zamku prowadziło po moście łączącym się z drewnianym pomostem o długości jednego kilometra przebiegającym przez całą dolinę Liswarty.
Budowla uległa ruinie za panowania Sasów, w związku z czym w XIX w. pruskie władze zdecydowały się na jego rozbiórkę. Współcześnie po zamku praktycznie nie ma śladu. Wiadomo jednak, w którym miejscu znajdowała się warowania, widoczne są bowiem nadal ziemne fortyfikacje, które można zobaczyć jako usypane z ziemi wały.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Historia
Ze średniowiecznego zamku i późniejszych umocnień bastionowych zachowały się jedynie nikłe resztki wałów pośrodku szerokiej doliny Liswarty, na prawym jej brzegu. Pozostałości zamku nie były badane metodami archeologicznymi. Analizę umocnień bastionowych przeprowadził na początku lat 60. XX w. A Gruszecki, wykonując m.in. przekop badawczy przez wał. Przemiany warownej budowli możemy jednak śledzić głównie dzięki licznym lustracjom. Krzepice wspomniano po raz pierwszy w 1357. Zarówno Jan z Czarnkowa, jak i Jan Długosz przypisują fundację zamku Kazimierzowi Wielkiemu. Jego istnienie potwierdzają dokumenty od 1356. W 1370 król Ludwik Węgierski przekazał zamek w lenno Władysławowi Opolczykowi. Szlachta, zgromadzona w 1383 na zjeździe w Sieradzu, żądała przyłączenia do Królestwa m.in. zamku krzepickiego. W 1391 Władysław Jagiełło, zgodnie ze złożonym przyrzeczeniem, zdobył zamek po krótkim oblężeniu, a następnie przekazał go w dzierżawę wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna. W 1404 tenże król nadał z kolei zamek w dożywocie Hinczy z Rogowa, zobowiązując go do przeprowadzenia remontu warowni i dołożenia starań o wzmocnienie jej obronności. Krzepice jako starostwo niegrodowe było w posiadaniu wielu wybitnych możnowładców. W zamku często gościli władcy Polski. Na początku XVI w. warowna budowla była znacznie zdewastowana, skoro w latach 1526-1529 ówczesny starosta krzepicki Mikołaj Szydłowiecki zamek „niemal od fundamentów z cegły wybudował i zrestaurował”. Jednakże przekazy z 1532 wymieniają tylko jeden budynek (pallatium) murowany, pozostała zabudowa była zapewne drewniana. Z lustracji z 1564 dowiadujemy się, iż zamek wymagał przeprowadzenia gruntownego remontu, a dotychczas wykonano prace zabezpieczające jedynie przy wieży. Przebudowę przeprowadził marszałek wielki koronny Mikołaj Wolski, sprawujący w latach 1568-1630 także urząd starosty krzepickiego. O dokonaniach Wolskiego świadczy treść lustracji z 1636. Zamek na rzucie czworoboku z dziedzińcem pośrodku otaczały z trzech stron dwupiętrowe skrzydła mieszkalne, a z czwartej strony zamykał krużganek. Obwód warowny składał się z muru, wyposażonego na narożach w cztery okrągłe wieżyczki. Do zamku przylegało ufortyfikowane przedzamcze. Słabo zabezpieczony zamek zdobyli bez trudu Szwedzi w 1655. Zaraz po ustąpieniu najeźdźcy starosta krzepicki Jacek Michowski odbudował zniszczony zamek i rozpoczął wznosić fortyfikacje bastionowe. W 1660 były już usypane trzy bastiony. Czwarty bastion zbudował następny starosta, Samuel Prażmowski. Zamek upadł całkowicie w czasach, gdy starostwo należało do Miączyńskich. W tekście lustracji z 1765 stwierdzono, że dawną warownię otaczają same błota i nie można już w niej mieszkać. Mury zamczyska częściowo rozebrano w połowie XIX w.
Źródło: Kajzer, Kołodziejski, Salm, Leksykon zamkóww Polsce, Arkady 2012
