Opis
Balkan, Balkan Ekspress – potoczna nazwa pociągów osobowych kursujących prawdopodobnie od 1916 do 31 grudnia 1977 roku na rozległej, prywatnej sieci kolei wąskotorowej o rozstawie 785 mm zarządzanej przez koncern Georg von Giesches Erben i mającej w Szopienicach bezpośrednie połączenie z siecią Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. Linia po której kursowały pociągi ciągnęła się wzdłuż obecnej ulicy Szopienickiej przez obecny obszar trzech jednostek pomocniczych Katowic: Szopienic-Burowca, Janowa-Nikiszowca i Giszowca. Do 1935 roku na linii kursowały lokomotywy parowe zastąpione przez elektryczne, po czym od 1975 do końca kursowania pociągów obsługiwały je lokomotywy spalinowe, ciągnące wagony przystosowane do przewozów osób (towosy).
Źródło: wikipedia.pl
Historia
Powstanie i funkcjonowanie do 1945 roku
Początki powstania Balkanu wiążą się z planami koncernu Georg von Giesches Erben połączenia siecią kolei wąskotorowych hut i szybów kopalnianych, które były zlokalizowane z Dąbrówce Małej, Giszowcu, Janowie, Roździeniu i Szopienicach. Fragment powstałej sieci został później wykorzystany do przewozu ludności. Od 25 maja 1909 roku spółka spadkobierców Gieschego od Ministerstwa Robót Publicznych uzyskała licencję na przewozy osobowe pomiędzy hutą cynku Wilhelmina w Szopienicach a szybem Carmer kopalni Giesche (obecnie Wieczorek). Linią tą wożono zarówno towary, jak również górników i urzędników koncernu. W dniu 6 stycznia 1914 roku Dyrekcja Okręgowa Kolei wydała spółce Georg von Giesches Erben zezwolenie na uruchomienie ruchu osobowego pomiędzy Giszowcem a szybem Carmer. Pierwszy pociąg osobowy uruchomiono prawdopodobnie w 1916 roku.
W tym czasie funkcjonowała wąskotorowa linia kolejowa o prześwicie toru 785 mm. W 1920 roku uruchamiano 28 par połączeń w dni robocze i 19 w pozostałe dni. Łącznie połączenie pasażerskie liczyło 3,98 km. Czas przejazdu w jedną stronę wynosił 18 minut. Łączyła ona wówczas Giszowiec z Wilhelminą przez szyby kopalni Giesche: Carmer (Pułaski), Nickisch (Poniatowski), Richthofen (Wilson I) i Albert (Wojciech). Początkowo spółka Georg von Giesches Erben miała licencję na przewóz pracowników i urzędników kopalni, a od 1923 roku również rodzin górników, a nieoficjalnie z Balkanu korzystali wszyscy. Średnia łączna frekwencja wynosiła 8,0–8,5 tys. osób dziennie, a przejazd pociągiem był bezpłatny. Prędkość przejazdu składu składającego się z lokomotywy parowej i 4-osiowych wagonów nie przekraczała wówczas 15 km/h.
W Giszowcu końcowy przystanek Balkanu mieścił się przy obecnym skrzyżowaniu ulicy Szopienickiej i Mysłowickiej, lecz tory kolei wąskotorowej sięgały dalej – do kotłowni przy obecnej ulicy Gościnnej. W 1921 roku powstała odnoga biegnąca wzdłuż ulicy Mysłowickiej i przez osiedle Neubau, a stamtąd jedna odnoga do cegielni powstałej w 1919 roku i szybu Wschodniego, a druga do kopalnianego taboru konnego również z 1919 roku w rejonie obecnego osiedla Adama. W 1943 roku z Balkanu dziennie korzystało 8 tys. pasażerów.
Okres powojenny
Po II wojnie światowej lokomotywy ciągnęły przeważnie dwa lub trzy wagony. W latach 50. XX wieku średnia frekwencja na linii wynosiła 6 tys. osób dziennie. Kursowały wówczas 23 pary pociągów. W latach 60. XX wieku władze kopalni Wieczorek podjęły pierwsze próby likwidacji Balkanu, argumentując tym, że wagony są już wyeksploatowane, a jednocześnie funkcjonowała już komunikacja autobusowa, więc nie opłacało się kupować nowych wagonów. Plany te oprotestowali górnicy i ostatecznie doprowadzono jedynie do likwidacji sieci trakcyjnej, przez co zaczęły kursować na linii lokomotywy spalinowe.
Pod koniec lat 60. XX wieku pociągi Balkanu przedłużono. Ostatnia stacja znajdowała się w okolicy dzisiejszego skrzyżowania ulicy Obrońców Westerplatte z ulicą Roździeńską na Bagnie. Łącznie długość połączenia pasażerskiego wynosiła wówczas około siedmiu kilometrów. Wkrótce jednak rezygnowano z przedłużenia. Od 1975 roku połączenia obsługiwały lokomotywy spalinowe, ciągnące pięć wagonów 4-osiowych. Ostatni kurs kolei nastąpił 31 grudnia 1977 roku na trasie Giszowiec – Szyb Wojciech. Funkcję Balkanu przejęły autobusy zakładowe i transportu zbiorowego.
W latach 80. XX wieku część torów była eksploatowana jako wewnątrzzakładowa kolej kopalni Wieczorek do transportu materiałów m.in. pomiędzy szybami. Jeszcze w 1982 roku władze miasta Katowice dążyły do reaktywacji zlikwidowanej kolejki, lecz kopalnia Wieczorek przystąpiła do rozbiórki trasy pomiędzy szybem Pułaski a Giszowcem. W 2001 roku dwa odrestaurowane wagony na pamiątkę po Balkanie zostały ustawione na dawnym torowisku przy ulicy Szopienickiej obok szybu Pułaskiego kopalni Wieczorek.
Kolejkę nazwano potocznie Balkan, Balkan Ekspress lub Bałkanką, prawdopodobnie nawiązując do nazwy uruchomionego w 1916 roku pociągu ekspresowego Balkanzug na trasie Berlin − Konstantynopol. Balkan stanowił również motyw przewodni dla malarza–prymitywisty zrzeszonego w Grupie Janowskiej – Ewalda Gawlika.
Tabor
Pociągi Balkanu składały się początkowo z parowozów, w tym z maszyn produkcji Borsiga. W skład obsługi pociągu wchodzili początkowo: kierownik pociągu, konduktorzy, maszynista i palacz. W 1935 roku pociągi zostały zastąpione przez lokomotywy elektryczne. Linia została wówczas zelektryfikowana pod napięciem 600V, a pociągi były prowadzone lokomotywami elektrycznymi marki Siemens. Od 1975 roku połączenia obsługiwały lokomotywy spalinowe, ciągnące pięć wagonów 4-osiowych. Kursowały wówczas lokomotywy spalinowe WLs150 lub WLs180.
Do przewozów wykorzystywano wagony towarowe przystosowane do przewozów osób (tzw. towosy), z których korzystano do końca funkcjonowania pociągów osobowych. W jednym składzie lokomotywy ciągnęły maksymalnie dwanaście wagonów Każdy z wagonów wyposażony był w hamulec ręczny. Ławki w wagonach znajdowały się przy ścianach, dlatego też podróżowano przeważnie na stojąco. Latem nie zamykano drzwi wagonów, tylko przypinano łańcuch.
Źródło: wikipedia.pl
